Sử dụng hợp lý thuốc cắt cơn dạng hít trong điều trị hen

Kể từ năm 2019,  chiến lược toàn cầu về hen khuyến cáo không nên điều trị hen bằng thuốc cắt cơn đơn thuần, cần phối hợp thuốc dự phòng để kiểm soát hen phế quản đạt hiệu quả tốt nhất.

Thuốc cắt cơn hen dạng hít

Là thuốc dạng hít dùng để làm giảm triệu chứng hen khi chúng xuất hiện, nên được GINA (Chiến lược toàn cầu về hen) gọi là thuốc giảm triệu chứng hen.

Thuốc cắt cơn hen thuộc nhóm thuốc giãn phế quản tác dụng nhanh bao gồm thuốc kích thích thụ thể b₂ giao cảm tác dụng ngắn (short-acting b₂ agonist, còn gọi là SABA) và thuốc ức chế thụ thể muscarinic tác dụng ngắn (short-acting muscarinic antagonist, còn gọi là SAMA). Nhóm thuốc này có tác dụng làm giảm co thắt cơ trơn phế quản nhưng không có tính kháng viêm nên không phải là thuốc điều trị nền viêm trong hen. Do đó, nhóm thuốc này có tác dụng làm giảm triệu chứng hen hiện tại nhưng không ngăn ngừa được triệu chứng hen xuất hiện trong tương lai, nghĩa là không kiểm soát được triệu chứng hen hoặc không ngăn ngừa được đợt cấp hen.

Bệnh nhân hen tại Việt Nam thường dùng thuốc cắt cơn hen dạng hít (như salbutamol) để cắt cơn hen. Bệnh nhân hen nhẹ có khuynh hướng dùng thuốc cắt cơn hen đơn thuần để điều trị hen hơn là dùng kèm thuốc dự phòng corticosteroid dạng hít (inhaled corticosteroids, còn gọi là ICS) do thuốc cắt cơn hen có tác dụng nhanh, rẻ tiền, dễ mua, được dùng phổ biến khi đi cấp cứu hoặc nhập viện, bệnh nhân quen dùng từ lâu và ngộ nhận rằng thuốc cắt cơn hen giúp khống chế được bệnh hen. Thuốc cắt cơn hen làm giảm triệu chứng hen tức thì khiến bệnh nhân chủ quan dùng lâu dài mà không dùng kèm với thuốc dự phòng, đến lúc cơn hen nặng xuất hiện và thuốc cắt cơn không còn tác dụng sẽ gây nguy hiểm cho tính mạng của bệnh nhân.

Tác dụng của thuốc cắt cơn hen (SABA) trong điều trị hen

Trong cơn hen, có hiện tượng co thắt cơ trơn phế quản. Thuốc cắt cơn có tác dụng làm giãn cơ trơn phế quản, gây giảm khó thở. Thuốc SABA dạng hít (như salbutamol, fenoterol…) có thời gian khởi phát tác dụng nhanh trong vòng 1-5 phút và tác dụng kéo dài khoảng 2-6 giờ. Hiệu quả giảm triệu chứng của thuốc cắt cơn sẽ giảm dần theo thời gian nếu thuốc cắt cơn được dùng thường xuyên mà không kèm theo thuốc dự phòng. Dùng thuốc cắt cơn thường xuyên hoặc lâu dài sẽ gây ra các hậu quả sau: giảm hoạt động của thụ thể b₂ giao cảm, giảm sự bảo vệ phế quản, giảm khả năng giãn phế quản, tăng phản ứng dị ứng và tăng viêm phế quản liên quan bạch cầu ái toan.

Nếu bệnh nhân dùng thuốc cắt cơn > 2 lần một tuần lễ, có nghĩa là bệnh hen của bệnh nhân chưa được kiểm soát. Khi đó, bệnh nhân nên được bác sĩ khám lại để kiểm tra loại thuốc đang dùng, kỹ thuật hít thuốc và được hướng dẫn cách dùng thuốc phù hợp, bác sỹ có thể chỉ định bệnh nhân dùng thêm thuốc kiểm soát hen như thuốc dự phòng nếu chưa dùng hoặc phải điều chỉnh liều thuốc kiểm soát hen nếu đang dùng.

Các nguy cơ khi sử dụng quá mức thuốc cắt cơn trong điều trị hen

Ngưỡng dùng quá mức thuốc cắt cơn thay đổi tùy theo nghiên cứu. Tuy nhiên, mức độ dùng thuốc cắt cơn liên quan thuận với các kết cục xấu trong bệnh hen.

Dùng thuốc cắt cơn > 1 ống hít chứa 200 liều mỗi tháng sẽ tăng nguy cơ tử vong do hen. Một nghiên cứu bệnh chứng tại Canada cho thấy, việc dùng thường xuyên thuốc cắt cơn dạng hít trong năm trước liên quan với nguy cơ tử vong: so với người không dùng thuốc cắt cơn dạng hít, cứ tăng mỗi bình hít cắt cơn dùng trong 1 tháng thì khả năng tử vong cũng tăng với OR hiệu chỉnh là 2,6 (KTC 95% 1,7-3,9).

Trong 1 nghiên cứu trích xuất dữ liệu hệ thống quốc gia tại Thụy Điển, tỉ số nguy cơ vào đợt cấp hen (HR) khi dùng 3-5 bình SABA/năm so với việc sử dụng ≤ 2 bình SABA/năm là 1,26 (KTC 95% 1,24-1,28) và tỉ số nguy cơ tử vong khi sử dụng ≥ 11 bình SABA/năm so với sử dụng ≤ 2 bình SABA/năm là 2,35 (KTC 95% 2,02-2,72).

Nghiên cứu tiến cứu tại New Zealand cho thấy, số nhát salbutamol cắt cơn trung bình mỗi ngày trong 2 tuần lễ qua tiên đoán khả năng bị đợt cấp hen (được định nghĩa là đợt có triệu chứng hen nặng lên phải dùng corticoid toàn thân ít nhất 3 ngày hoặc cần phải nhập viện hoặc nhập cấp cứu) trong 6 tháng tiếp theo. Cứ tăng trung bình mỗi 2 nhát salbutamol 100 µg/ngày thì khả năng bị đợt cấp hen tăng 24% (OR 1,24; KTC 95% 1,06-1,46)9. Số ngày trung bình phải dùng salbutamol cắt cơn trong 2 tuần lễ qua cũng tiên đoán khả năng bị đợt cấp hen trong 6 tháng tiếp theo: cứ tăng mỗi 2 ngày phải dùng salbutamol thì khả năng bị đợt cấp hen tăng 15% (OR 1,15; KTC 95% 1,00-1,31).

Một nghiên cứu khác tại Hoa Kỳ cho thấy, khả năng đợt cấp hen phải nhập viện hoặc cấp cứu trong 1 năm tiếp theo tăng gần 2 lần khi bệnh nhân sử dụng số bình hít cắt cơn trong một khoảng thời gian trước đó vượt ngưỡng: đối với trẻ em 4-17 tuổi là 3 bình hít trong 12 tháng (OR 1,80; KTC 95% 1,60-2,02); đối với người lớn là 2 bình hít trong 3 tháng (OR 1,84 KTC 95% 1,57-2,15)10. Mỗi bình hít cắt cơn dùng thêm trong thời gian qua tiên đoán khả năng bị đợt cấp phải nhập viện hoặc cấp cứu trong năm tiếp theo: tăng 8% cho trẻ em (OR 1,08; KTC 95% 1,06-1,10) và 14% cho người lớn (OR 1,14; KTC 95% 1,08-1,21).

Kể từ năm 2019, GINA khuyến cáo không nên điều trị hen bằng thuốc cắt cơn đơn thuần. Khuyến cáo này được cụ thể hóa bằng “Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị Hen phế quản người lớn và trẻ em ≥ 12 tuổi” của Bộ Y tế ban hành vào tháng 04/2020 (Biểu đồ bên dưới).

Chú thích:

*SABA (Short-Acting Beta 2 Agonist): thuốc kích thích thụ thể b2 giao cảm tác dụng ngắn, thuốc cắt cơn hen, thuốc giãn phế quản tác dụng nhanh, thuốc giảm triệu chứng tác dụng ngắn như salbutamol, terbutaline, …

*OR (Odds ratio): tỉ số số chênh

*KTC: khoảng tin cậy

*HR (Hazard ratio): tỉ số nguy cơ.

Nguồn: BS. Nguyễn Văn Thọ - vilaphoikhoe.kcb.vn